Stel je eens voor dat je een type Trump als bestuurder krijgt. Die laat merken niets met medezeggenschap te hebben, allerlei arbozaken meteen afschaft en nooit advies vraagt, en ook nog eens alle tijdelijke contracten van moslims en arbeidsgehandicapten per direct ontbindt. Wat doe je dan nog als ondernemingsraad?
Door: Isaäk Mol
Een automatische reactie op een dergelijk type bestuurder zal er één zijn van verzet. Van: dat mag hij (of zij) helemaal niet doen!
Een vorm van powerplay
Ik moet dan altijd denken aan een ondernemingsraad van een onderdeel van één van onze grote gemeenten, die met een interimmanager te maken had met een bezuinigingsopdracht. Deze vroeg eigenlijk nooit advies.
De ondernemingsraad baalde en ging uiteindelijk op een wel heel duidelijk adviesvraagstuk naar de rechter, en won. Toen zei de bestuurder: dan geef ik jullie alsnog advies, maar ik ga er niets mee doen. En bij een volgend besluit dat duidelijk adviesplichtig was vroeg hij weer geen advies. ‘Gaan jullie naar de rechter?’. Kortom: deze vuist maken leverde de ondernemingsraad niets op.
Uitzoomen
Als we uitzoomen van de situatie, kunnen we beter zien wat er gebeurt. Er is een bestuurder die graag iets wil bereiken en als strategie de ondernemingsraad voor het blok zet, hem passeert en het spel expliciet niet volgens de regels speelt. Er is een ondernemingsraad die zich daardoor laat uitlokken tot een procedure, die de bestuurder vervolgens ook niet serieus neemt.
Het is een vorm van powerplay, waarmee de ondernemingsraad maar moeilijk raad weet. Zoals Trump laat zien: ik ben de president en ik kan dat soort decreten gewoon uitvaardigen. Zelfs als het misschien niet helemaal kan, doe ik het toch. De ondernemingsraad laat zich manipuleren en stapt in de valkuil van strijd.
De uitgelokte reactie op manipulaties is zelden de meest effectieve. Sterker nog: manipulaties worden ingezet om mensen te verleiden tot ineffectief gedrag, waardoor de manipulator in het voordeel komt.
Zeven voorbeelden van manipulaties
Trump is misschien een categorie apart in manipuleren, maar in een normaal overleg, zoals een ondernemingsraad met de bestuurder of bij or-leden onderling, worden dit soort manipulaties evenzeer toegepast. Zij het genuanceerder en subtieler. Kennis daarvan is nuttig, omdat het je in staat stelt adequater te reageren.
De manipulatie heeft immers tot doel je te verleiden tot weinig effectieve reacties.
Hierna zeven voorbeelden, met telkens het doel van de manipulatie, het gedrag dat het uitlokt en wat een effectievere reactie is.
Manipuleren van iemands reputatie
1: Manipulatie: ‘Je bent niet betrouwbaar’
Een bekend voorbeeld uit de vroegere Nederlandse politiek is toenmalig PvdA-leider Bos die in een verkiezingsdebat over veelverdieners aan toenmalig premier Balkenende (CDA) vraagt: ‘noemt u eens drie voorbeelden van wat u gedaan heeft om de topinkomens aan te pakken’. Balkenende zwijgt. Bos weer: Twee dan? Balkenende zwijgt weer. Bos tenslotte: Geeft u me dan één voorbeeld?
Doel van de truc
Een debattruc om iemand weg te zetten in de trant van ‘je zegt wel dat je het belangrijk vindt, maar je doet er niks aan’.
Uitgelokte reactie
Iemand gaat voorbeelden geven. Als Balkenende dat zou doen, maakte hij het Bos heel gemakkelijk om te stellen dat dit wel heel mager is als je ‘de exhibitionistische zelfverrijking van topmanagers’ zo belangrijk vindt.
Iemand gaat praten en gaat de voorbeelden uit de weg, vertelt een algemeen verhaal. Of zwijgt, zoals Balkenende deed. Als dat verhaal te abstract blijft, maak je het de ander heel gemakkelijk om je weg te zetten als iemand die nooit wat doet. Dat deed Bos dus ook.
In beide gevallen staat je reputatie onder druk.
Verstandige reacties
Het meest verstandig is misschien wel het manipulatieve te benoemen, dus aan te geven dat je van een dergelijke vraagstelling niet gediend bent. Dit leidt wellicht tot enige spanning; belangrijk is dan oorzaak van die spanning bij de ander te houden.
Een overtuigend eigen verhaal met een voorbeeld dat staat kan ook.
Of de wedervraag stellen, de bal terugkaatsen als het ware: wat zijn uw drie voorstellen?
2: Manipulatie: ‘Belachelijk maken, kleineren’
Stel, iemand gebruikt een metafoor. Bijvoorbeeld het dansen van een tango, om het belang van debatvaardigheid te onderstrepen. Op zich is dat een bijzonder sterk beeld: het heeft kracht, gratie, eigenheid en contact. De opponent kan deze in één keer wegzetten door iets te zeggen als: ‘Ik zag jou laatst bij een receptie dansen. Ik moet zeggen, ik heb zelden iemand zo houterig zien dansen, dus dat jij nu met een tango aankomt verbaast me nogal.’
Doel van de truc
Met deze manipulatie speel je het direct op de persoon, aanvallend ook. De inhoud wordt genegeerd. Vaak bedoeld om anderen te laten lachen. De persoon komt centraal te staan en moet eerst weer ruimte nemen, er weer komen te staan, voordat wat hij zegt er weer toe doet.
Uitgelokte reactie
Boosheid, verdediging, tegenaanval. Het gedrag van iemand die geslagen is.
Verstandige reacties
Overnemen. ‘Fijn dat je mijn metafoor van de tango snapt. Net als een tango is een debat iets dat lastig is, maar dat met trainen en oefenen voor iedereen te leren is. Ik heb nooit een tangoles gehad, dus dat dansen van mij is inderdaad niet veel. Maar debattraining des te meer. En iedereen kan dat leren. Ik ben blij dat je het daar over wil hebben.’
Op de toon ingaan. Met een mengeling van verbazing en heel lichte irritatie: ‘Wat wil je hiermee zeggen?’ Dat dwingt de ander tot een inhoudelijke verklaring en dan kun je daarop verder. Dan ben je weer bij de zaak.
Manipuleren van iemands positie
3: Manipulatie: ‘Ik ben belangrijker dan jij’
Een statustechniek. Iemand kan een hogere status aannemen dan de ander en daarmee de ander dus als kleiner, minder belangrijk en ondergeschikt wegzetten. De directeur die in de ondernemingsraad zegt dat hij het advies van de or heel belangrijk vindt, maar dat hij uiteindelijk verantwoordelijk is en het besluit neemt.
Natuurlijk is dat zo, maar door dat op dat moment te zeggen neemt hij een status in die hoger is dan die van de ondernemingsraad. De interimmanager uit het begin van het artikel gaat zelfs nog een stap verder door te zeggen: ik ga niets met jullie advies doen.
Doel van techniek
Iemand met een hoge status hoort de ander welwillend aan om te zien of hij zijn mening of oordeel moet aanpassen. De ander moet dus erg zijn best doen om invloed te hebben op die mening of dat oordeel. Degene met de lage status moet het hardste werken. Een veel toegepaste techniek, vaak heel genuanceerd en subtiel.
Uitgelokt gedrag
Enerzijds dat degene met de lagere status hard gaat werken. Veel argumenten aandragen bijvoorbeeld, steeds herhalen, ongeduldiger worden. Degene met de hogere status kan uit die veelheid van argumenten iets halen wat hij niets vindt en dat omstandig zeggen. Of bij die herhalingen: ‘dat heb ik nu al drie keer gehoord’.
Anderzijds roept het verzet op. Dan wordt het een statusstrijd. De ondernemingsraad zegt dan dat het zo geen enkele zin heeft overleg te voeren: ‘Dan kan de or net zo goed een mailtje sturen met wat hij vindt en kan de directeur vervolgens een keuze maken.’
Verstandig gedrag
Ingaan op die welwillendheid en de status even accepteren, maar wel de regie nemen. ‘Natuurlijk begrijpt de ondernemingsraad dat u eindverantwoordelijk bent. We zitten hier ook om samen tot een zo goed mogelijk besluit te komen. Wat zijn de punten waar u met ons over wilt spreken? Waar bent u nog niet helemaal uit?’
Daarmee laat de or de bestuurder in zijn waarde, maar dwingt deze om het over zaken te gaan hebben. Dat geeft de ondernemingsraad ruimte om op de genoemde punten inhoudelijk in te gaan, zonder hard te hoeven werken. Daarnaast creëert de or de positie om later richting bestuurder te zeggen dat de or bij dit onderwerp ook nog een aantal bespreekpunten had, waar de ondernemingsraad nog niet uit is.
4: Manipulatie: ‘Jij doet er niet toe’.
In het verlengde van (c) en al genoemd in de inleiding ligt de manipulatie die zou kunnen volgen op het zojuist geformuleerde verstandige gedrag: Wat zijn de punten waar u het met ons over wilt hebben, en dan een bestuurder die reageert: ik heb niets met jullie te bespreken, ik weet precies wat ik wil, dat is goed en jullie mening hoef ik niet te horen.
Doel van de manipulatie
De ander in een geslagen positie brengen en houden, zodat hij niet weet wat hij moet doen of alleen achterhoedegevechten zal leveren.
Uitgelokt gedrag
Enerzijds een flinke boosheid, die extremere posities zal geven. Van meteen een advocaat bellen tot afhaken want ‘het heeft toch geen zin’. Anderzijds twijfel aan je eigen capaciteit: een gevoel dat je gekleineerd wordt en wilt laten zien dat je wel meetelt. Het gevoel dat je heel hard moet werken om deze bestuurder iets te kunnen bieden.
En het idee dat je inderdaad weinig in te brengen hebt of nauwelijks de achterban echt vertegenwoordigt.
Verstandig gedrag
De kern van deze manipulatie is dat je uit positie gebracht wordt. Bovendien zal de bestuurder niet toelaten dat je in het een-op-een overleg met hem of haar weer terug in positie komt. Daarom moet je op zoek naar andere manieren om terug in positie te komen.
Als de bestuurder heel taai is, zelfs op meerdere fronten. Dat kan zijn door hogere bestuurders op te zoeken, een gezaghebbend iemand een onderzoek te laten doen, een gerespecteerde extern adviseur in te schakelen of de vakbond erbij te betrekken. En naar de medewerkers te gaan en de pers te benaderen.
Meestal werkt pas een combinatie van meerdere van deze instrumenten. Het effect is dat je voor de bestuurder weer een gesprekspartner wordt en tegelijkertijd (inhoudelijk) ook werkelijk iets in te brengen hebt. Het kan in veel gevallen de verhouding voor altijd verbeteren.
Helaas is het wel een gedrag dat moeite kost. Afhaken is gemakkelijker, maar levert niets op.
Manipuleren van hoe iemand iets zegt
5: Manipulatie: ‘Het klopt niet met wat je laat zien’
Stel je een controller voor die met 35 slides vol cijfers laat zien dat het vorig jaar erg slecht ging en stelt dat er nu structurele en harde maatregelen nodig zijn. Daar zit een incongruentie in: het is het trots innemen van een stevige positie, zonder de emotie te laten zien dat hij of zij baalt van hoe het is gegaan en van wat er nu nodig is. Dan voel je die emotie dus ook niet, zelfs als je zegt van wel.
Doel van de truc
Een incongruentie zodanig uitvergroten, dat de boodschap van de persoon helemaal weg is. In dit voorbeeld heeft de controller eigenlijk niets meer te zeggen doordat de incongruentie in zijn verhaal op een uiterst manipulatieve manier is uitvergroot.
Uitgelokt gedrag
Verdediging. Uitleggen. Ondergeschikte positie in nemen. Boos worden (vanuit machteloosheid).
Verstandig gedrag (in geval je van incongruentie wordt beschuldigd)
Gelijke positie houden en de aandacht voor jezelf wegnemen. ‘Fijn dat je dit vraagt. Het is inderdaad vreselijk, maar niet alleen voor mij natuurlijk.’ Deze manier van reageren is alleen verstandig als je voorgaande verhaal op zichzelf staat, niet als je inderdaad aardig de plank missloeg.
Verbazing tonen en contact zoeken. ‘Blijkbaar kom ik niet over. Wat ik bedoel te zeggen is dit… Begrijp je het nu? Ok, dan kunnen we verder.’ Op deze manier kun je een minder sterk verhaal trouwens ook nog redden.
Manipuleren van de doordachtheid van wat iemand zegt
6: Manipulatie: ‘deel – geheel’
Een geijkte truc is deel – geheel. Iemand vertelt een samenhangend verhaal, je haalt er een geïsoleerd deeltje uit en gaat op dat deel uitgebreid in.
Zoals een ondernemingsraad die een verhaal houdt over hoe een besluit meer draagvlak kan krijgen, waarin onder andere het gebruik van mail en intranet voorkomt. De bestuurder die vervolgens zegt: ‘dus jullie denken dat een mailtje helpt, die leest niemand. En intranet, als je weet hoeveel vragen ik krijg terwijl die dingen al lang op intranet staan.’
Doel
De aandacht afleiden van het geheel; het zwakste argument pakken.
Uitgelokt gedrag
Ingaan op wat gezegd wordt. Daarmee haal je zelf ook de aandacht van de kern van je verhaal af.
Verstandig gedrag
Benoemen dat de bestuurder een onderdeeltje eruit pikt en vragen of die het hele verhaal dan wel begrepen heeft en daar nadrukkelijk bij blijven.
7: Manipulatie: ‘Hoe kom je hier nu weer bij?’
Of ook wel: ‘wie heeft je dat verteld?’. Proberen onderuit te halen wat iemand zegt door de bron in twijfel te trekken.
Daar zijn vele vormen van: ‘Jullie hebben zeker weer met Henk gesproken’; ‘Ik hoorde die onzin ook inderdaad, we zouden er eigenlijk om moeten lachen als het niet zo triest is dat mensen dit bedenken’; ‘Ik hoor dit echt nergens, van niemand’; ‘Laat mensen dan bij mij komen als ze dit zo erg vinden, maar ik hoor er niets over en dan is het er voor mij niet’.
Of zoals Trump zou zeggen: dat is fake news. Of over feitelijke cijfers: als u cijfers gelooft, raad ik u aan eens met echte mensen te gaan praten, dan hoort u hoe het werkelijk zit.
Doel
Onderwerp vermijden. Alle voorgaande argumentatie ook gelijk onderuit halen.
Uitgelokt gedrag
Op ingaan en verdedigen. Lage status aannemen. Principiële discussie aangaan over het noemen van namen.
Verstandig gedrag
Meegaan met wat wordt gezegd, maar het punt tot dat van jezelf maken. ‘Henk zeurt inderdaad vaak, maar in dit geval heeft hij echt een punt vinden wij, en daar hebben wij het nu over’.
Isaäk Mol werkt als trainer/adviseur voor Komeet, www.komeet.pro. Hij is bereikbaar via isaak@komeet.pro.
Dit artikel is gepubliceerd in vakblad OR & communicatie.
Lees ook:
Succesvol onderhandelen met de bestuurder
Wil je als or-lid een echte gesprekspartner zijn aan de onderhandelingstafel? Volg dan de 1-daagse cursus Succesvol onderhandelen met de bestuurder.
Geef een antwoord