‘Dan doen we het maar zelf’

Staalmaker Tata Steel in IJmuiden zag de problemen van alle kanten op zich afkomen: alarmerende gezondheidsrapporten, afhakende overnamekandidaten, procederende omwonenden, achterstallig onderhoud… FNV lanceerde een eigen plan, dat meteen werd omarmd door de cor. De vakbond biedt er een petitie over aan op donderdagmiddag 10 juni op het Plein voor de Tweede Kamer in Den Haag.

Tata Steel in IJmuiden is een van de grootste uitstoters van CO2 in de Nederlandse industrie. Ook veroorzaakt het staalbedrijf luchtvervuiling die de omwonenden ziek maakt. Net als bijvoorbeeld de scheepvaart en het nabijgelegen Schiphol. En de uitstoot van allerlei stoffen brengt schade toe aan het grondwater en de natuur.

• Tip! Flexibilisering, robotisering, krappe arbeidsmarkt, veranderende klantenvraag en concurrentieverscherping. Allemaal aanleidingen waarom de organisatie op de schop moet. Vaak onverwacht, waardoor het draagvlak bij de medewerkers ontbreekt. Een professionele or kan ermee omgaan. Zeker als hij de studiedag ‘OR & Organisatieverandering’ heeft gevolgd, op 16 november 2021.

Een advocaat heeft namens omwonenden een groepsaangifte gedaan bij de officier van Justitie. Het staalbedrijf zou volgens hen al jarenlang stelselmatig de regels aan zijn laars lappen. Overheid en inspecties wordt falend toezicht verweten.

Te koop

Tegelijk is Tata een van de grootste werkgevers in de regio, verantwoordelijk voor 9000 directe en tienduizenden indirecte banen. Ook historisch en strategisch ontstijgt het bedrijf het regionale belang.

En deze bedrijfspoot is weer onderdeel van het Indiase moederbedrijf Tata Steel, dat het bedrijfsonderdeel in IJmuiden onlangs in de verkoop heeft gezet. Maar een belangstellende om het bedrijf over te nemen haakte af. Naar verluidt omdat de kosten om Tata te verduurzamen te hoog zouden zijn en het niet zou passen in hun strategie.

• Lees ook: Zweden zien af van overname Tata Steel IJmuiden

Too little, too late

Tata kwam in het voorjaar met een plan om de fabrieken te verduurzamen. Het plan bestond eruit om de CO2 met de CCS-techniek in lege gasvelden onder de zeebodem op te slaan. De minister loofde het plan als ‘ambitieus’, maar andere politici, milieuorganisaties en omwonenden boorden het de grond in. De vragen die Tweede Kamerleden stelden en hun commentaar zijn te lezen in deze Kamerbrief.

‘Groen staal’

In de Kamerbrief wordt ook veelvuldig verwezen naar het alternatieve verduurzamingsplan dat FNV Metaal opstelde en dat steun krijgt van de medezeggenschap van Tata Steel. Dit plan, getiteld Groen Staal, lijkt een uitweg te bieden uit de impasse waarin het bedrijf verkeert.

We spraken hierover met FNV-bestuurder Roel Berghuis, een van de opstellers van het vergroeningsplan. Berghuis werkte ooit zelf als smelter bij Hoogovens. En met Cinta Groos, sinds januari voorzitter van de centrale ondernemingsraad (cor) van Tata als opvolger van cor-icoon Frits van Wieringen.

Groos, overigens ook niet van gisteren bij Tata, is er een vrouw in een mannenwereld. ‘Ik voel me hier thuis’, zegt ze, ‘anders had ik hier niet meer dan dertig jaar rondgelopen.’ Ze was vrijwel vanaf het begin actief als vakbondslid, en zat sinds 2007 in het ‘overleg’ (de lokale ondernemingsraad). In 2012 stapte Goos over naar de cor, waarvan ze nu voorzitter is.

Werkgroep duurzame toekomst

Kritische werknemers en vakbondsleden zagen de penibele toestand waarin het bedrijf nu verkeert wel aankomen, vertelt Roel Berghuis. Tegen eind 2020 werd er daarom een ‘Werkgroep duurzame toekomst’ samengesteld uit FNV-kaderleden om bij te dragen aan de oplossing.

Uiteraard maakt de FNV zich hard voor het behoud van zoveel mogelijk werkgelegenheid. Maar tegelijk is het besef groot dat de oplossingen waarmee de bedrijfsleiding zelf kwam structureel tekortschoten. Vandaar die werkgroep. ‘Vanuit een kennisachterstand’ verdiepte de werkgroep zich in de materie en zocht contact met onder meer milieugroeperingen. Een belangrijke bron van kennis en inspiratie was de werkgroep Zeester, een groep oud-managers, bedrijfskundigen, wetenschappers en vakbondsmensen.

Eigen vergroeningsplan FNV krijgt medezeggenschap Tata Steel Nederland mee

• Lees ook: Cor houdt Tata Steel aan afspraken werkgelegenheid

Als Tata op deze voet doorgaat, meenden zij, dan is dat in een paar jaar einde verhaal. De afgelopen decennia is veel te weinig geïnvesteerd in de vergroening en verduurzaming van de staalproductie. Om het bedrijf te behoeden van definitieve ondergang, moet het roer drastisch om.

Eens over de toekomst van Tata

De medezeggenschap sloot dankbaar aan bij het FNV-initiatief. ‘Er bestaat uiteraard een formele scheiding tussen de bonden en de cor, maar weinig verschil in opvatting wat de toekomst van Tata betreft,’ zegt Berghuis. Om dit te onderstrepen schreven ze begin juni nog gezamenlijk een opiniestuk in de Volkskrant.

Wat was de aanleiding voor de FNV om zelf met dit vergroeningsplan te komen? Dat is toch vrij ongebruikelijk.

Berghuis: ‘Het voornaamste waren de toenemende bedreigingen van alle kanten. Het gezondheidsonderzoek van de RIVM, dat van de gezondheidsraad naar de uitstoot en de effecten ervan, de strafzaak die door omwonenden werd aangespannen, de Onderzoeksraad voor de Veiligheid die onderzoek gaat doen naar de impact van industriële uitstoot op de omgeving… Er moest duidelijk op korte termijn iets gebeuren.’

Dat klinkt erg reactief. Blijkbaar was er eerst zware druk vanuit de omgeving nodig.

Groos: ‘Wij zitten niet op de stoel van het bedrijf, dus heeft het weinig zin om te zeggen dat er vanuit de bedrijfsleiding al lang aan werd gewerkt. Interessanter is waarom wij als medezeggenschap intern en extern, samen met de vakbonden dus, toch dit eigen plan ertegenover stellen. Het bedrijf onderzoekt al jaren hoe we duurzamer staal kunnen produceren. Maar wij zien de druk van buiten én vanuit de directe omgeving toenemen en maken ons zorgen over het voortbestaan van ons bedrijf.’

De tijd dringt

‘Naarmate het scenario van opslag onder de Noordzeebodem meer in beeld kwam dachten wij: moeten we daar niet wat andere scenario’s naast ontwikkelen? Want laten we nu vooral de juiste keuzes maken, de tijd dringt. We zitten midden in een grote stroomversnelling in het behalen van de doelen voor CO2-reductie. Dus het staat enorm op de kaart. Dit plan komt op het goede moment. Dat is onze drijfveer: ons bedrijf kan alleen voorbestaan als je aan alle voorwaarden voldoet om toekomstbestendig en duurzaam te zijn. Dat is niet alleen een belang voor de werknemers maar van iedereen in de omgeving.’

Zo doorgaan betekent over een paar jaar einde verhaal

Jullie drijfveer ligt dus breder dan behoud werkgelegenheid?

Groos: ‘Zeker, het is onderdeel van een enorme omschakeling: hoe kunnen we ervoor zorgen dat wij in Nederland, Europa en de hele wereld loskomen van de fossiele brandstoffen en naar een duurzame toekomst gaan? Om die omslag te maken naar duurzame energie heb je uiteindelijk ook staal nodig. Voor windenergie bijvoorbeeld heb je staal nodig om die hoge masten met die windturbines te produceren. Zo kunnen we ook deel worden van de oplossing.’

‘Vandaar dat de medezeggenschap meteen is aangesloten bij dit plan van de FNV. We hebben een motie aangenomen om het bedrijf erop te wijzen om het plan Groen Staal mee te nemen in het beleid van het bedrijf. Ten tweede wijzen we erop dat wij over deze zeer ingrijpende kwesties, waarin vele belangrijke strategische besluiten moeten worden genomen, natuurlijk ons advies moeten geven.’

Hoe is dit ontvangen?

‘Hans van den Berg, onze directeur, liet weten dat dit plan positief is ontvangen in de directie en dat de cor hierin zeker een advies moet geven zodra er voorgenomen besluiten liggen.’

Welk aandeel had de medezeggenschap in de totstandkoming van dit plan?

Groos: ‘Het is echt een FNV-plan, waaraan individuele cor-leden hebben bijgedragen.’ Ze vertelt dat de werkgroep Zeester een van de eerste presentaties kwam geven aan de FNV-werkgroep Duurzame toekomst. ‘We kregen daarna ook een presentatie van het bedrijf over de opslag van CO2 en hebben ons laten informeren door allerlei deskundigen om deze alternatieven naast elkaar te zetten. Wij zagen het plan van werkgroep Zeester als een betere oplossing om de toekomst in te gaan.’

In het plan van het bedrijf zelf staat ook dat het rond 2035 kooksfabrieken en hoogovens wil sluiten. ‘Pas in 2035! Met het plan om op een andere manier staal te gaan maken, uiteindelijk met behulp van waterstof, kun je de meeste vervuilende installaties  ruim tien jaar eerder afbouwen. Dat is de grote verdienste van het FNV-plan. Daar komt bij: als je kunt vermijden dat je CO2 produceert, dan hoef je het ook niet op te slaan.’ Berghuis: ‘En je bespaart de kosten in de onderhoud en renovatie van die fabrieken als je ze eerder afbouwt.’

Getrapte structuur

Terugkijkend naar het ontstaan van dit plan, vertelt Berghuis hoe lastig het was om een goed mandaat te krijgen als onderhandelaar. Er is een Nederlandse directie, een Europese én een Indiase eigenaar om rekening mee te houden. Die getrapte structuur maakt de besluitvorming niet slagvaardig en laat weinig ruimte voor eigen beslissingen. Vanwege het gebrek aan een realistisch, duurzaam toekomstplan voor werkzekerheid en meer zelfstandigheid, stelden de FNV-kaderleden een petitie op voor het behoud van de banen, en staakten ze in 2020 24 dagen.

• Lees ook: Constructief waar het kan, scherp waar het moet

‘En nu zijn we maar met ons eigen plan gekomen. Wie verzint het dat Marjan Minnesma van Urgenda eigenlijk al een paadje voor ons uitlegde in de Volkskrant met de opvatting dat de productie van staal wel degelijk vergroend kan worden. Dat gaf ons het zetje om binnen een week met ons plan te komen.’

Ruimtelijke en culturele afstand

Ook Groos kent de stroperigheid van de bedrijfsstructuur, waarin de ruimte ontbreekt voor zelfstandige beslissingen. Behalve ruimtelijke speelt ook de culturele afstand. ‘Elke schakel is een bron van misverstanden’. Het proces van ‘ontvlechting’ van de Nederlandse en de Britse delen was net in een stroomversnelling doordat een mogelijke overnamekandidaat in beeld was, toen die weer afhaakte. De cor weet niet precies waarop die overname is afgeketst. ‘Dat gesprek vond alleen plaats op het niveau van de eigenaren.’

Ook dit nieuwe plan stuit op de kritiek dat Tata Steel Nederland nog steeds winst maakt, die echter vooral naar het buitenland verdwijnt. Belastingontwijking, verdienen aan de verkoop van emissierechten, miljarden aan gratis uitstootrechten van de Nederlandse overheid, nauwelijks energiebelasting betalen, 77 miljoen aan corona-loonsteun. Dit alles maakt dat er met grote reserve wordt gereageerd op de subsidie-aanvraag van Tata voor de uitvoering van Groen Staal. De verdediging dat ‘Tata niets doet wat tegen de wet ingaat’, helpt dit niet verder.

Grootste ommezwaai ooit

Maar wellicht moeten we nu vooral naar het positieve van dit plan kijken. Groos benadrukt: dit is misschien wel de grootste ommezwaai in de geschiedenis van de staalindustrie. ‘Voor de vergroening is zóveel geld nodig, dat kan geen enkel zelfstandig bedrijf ophoesten. Vooral ook omdat dit onderdeel is van de omslag die de maatschappij als geheel moet maken.’ Vandaar dat er op allerlei niveaus’ gelobbyd wordt voor subsidies bedoeld voor de vermindering van CO2-uitstoot.

Er zijn gelukkig ook positieve reacties, meldt Groos. Ed Nijpels, voorzitter van het Klimaatberaad, bijvoorbeeld noemde het FNV-plan Groen Staal als positief voorbeeld van de richting waar het bedrijf naar toe moet, naar aanleiding van het proces tegen Shell.

Maar jullie hebben toch zeker begrip voor de klachten uit de omgeving?

Groos: ‘Natuurlijk, die overlast kun je niet ontkennen: veel werknemers wonen in de directe omgeving, ook or-leden. Tegelijk is er ook veel boosheid en weerstand bij medewerkers. Zij zien hoeveel er intussen al gebeurt om die overlast te verkleinen. Maar mensen hebben blijkbaar geen vertrouwen in de aanpak van de problemen door Tata.’

Samenwerking cor en vakbond helpt

Hoe dan ook: de samenwerking tussen cor en vakbond helpt wel het belang van dit vergroeningsplan voor het voetlicht te brengen. Wellicht is het een beslissende stap naar een groene toekomst voor Tata Steel. En omgeving.