Onlangs uitten 175 rijksambtenaren van diverse ministeries in een brandbrief kritiek op uitspraken van staatssecretaris Chris Jansen (PVV) van Infrastructuur & Waterstaat (I&W). Hij verdedigde namelijk publiekelijk de ‘minder Marokkanen in Nederland’-uitspraak van Geert Wilders. Daarnaast heerst er ook grote onvrede over de werkcultuur op het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (I&W).

Voor de FNV aanleiding om onder de medewerkers op het departement een enquête in te stellen, zoals dat in het verleden al gebeurde na een klachtentsunami over sociale onveiligheid en discriminatie bij de ministeries van VWS en Justitie en Veiligheid.

Angstcultuur

Magda Korolczuk, FNV-bestuurder bij de rijksoverheid: “Medewerkers voelen zich onveilig door de houding van leidinggevenden en gedrag van directe collega’s. Klachten hierover zijn afkomstig van zowel leden als vakbondsconsulenten en or-leden bij het ministerie. Laatdunkende uitspraken over hoofddoekjes, geloof of etnische afkomst zijn bijna normaal geworden."

Toch durven medewerkers dit niet te melden bij hun leidinggevende of een vertrouwenspersoon, zegt Korolczuk. "Er is sprake van een angstcultuur. Je hoort medewerkers zeggen: ‘Ik kan wel melden, maar er gebeurt toch niks mee.’ Of je wordt bij een leidinggevende op het matje geroepen, die vervolgens zegt: ‘Dien maar geen klacht in, dat werkt alleen maar tegen je.’ Een verkapt dreigement dus.”

De secretaris-generaal van I&W die door Korolczuk over deze ’zorgwekkende werkcultuur’ op het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat werd aangesproken, antwoordde ‘het geschetste beeld niet volledig te herkennen’. Korolczuk: “Maar hij accepteert dat de FNV onder het personeel, leidinggevenden incluis, een brede enquête instelt naar de aard, omvang en afhandeling van de klachten.”

Brandbrief rijksambtenaren

Een groep van 58 rijksambtenaren, met merendeel een migratieachtergrond, heeft minister Judith Uitermark (Binnenlandse Zaken) begin november in een brandbrief gevraagd ‘structurele maatregelen’ te treffen tegen ‘institutioneel racisme, discriminatie en etnisch profileren binnen de rijksoverheid’.

De ambtenaren schrijven op hun werk ‘dagelijks geconfronteerd’ te worden met racisme. Behalve mikpunt van foute grappen, lijken medewerkers van kleur ook ‘systematisch het doelwit’ van bezuinigingen en herstructureringen te zijn. Afdelingen worden steeds ‘witter’.

Or herkent sfeer van initimidatie en angst

Robert Stammis, voorzitter or van de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), onderdeel van I&W, zegt de sfeer van intimidatie en angst bij I&W wel te herkennen. “In principe hebben wij als OR-ILT goede contacten met de ambtelijke top. En ik snap ook de beleidsollega’s die in hun brandbrief stellen dat staatssecretaris Jansen met uitspraken olie op het vuur gooit."

Maar als er klachten over de werkcultuur zijn, zoals medewerkers van I&W die al lange tijd ventileren, dan moet je volgens de richtlijnen van het ministerie met de leidinggevende in de lijn in gesprek. "Wanneer die leidinggevende echter toevallig de oorzaak van het probleem is, dan heb je wel een hobbel te nemen. De lijn kan erg slecht tegen wat we als ambtenaren bij de overheid ‘loyale tegenspraak’ noemen."

Loyale tegenspaak, in normaal Nederlands 'opbouwende kritiek', wordt bij het rijk gepropageerd. Maar de praktijk is weerbarstig. "Je krijgt al snel, en dat merken we ook bij ILT, last van sociale onveiligheid, oftewel een integriteitsmelding of integriteitsonderzoek aan je broek op het moment dat je loyale tegenspraak levert.”

Medewerker bij klagen al snel 2-0 achter

“Als leidinggevenden gaan dreigen, is het de vraag waar je als medewerker naartoe kan", vervolgt Stammis. “Een vertrouwenspersoon stuurt je misschien door naar de personeelsraadgever, maar kan ook adviseren om de klacht niet door te zetten. Als je echt werk maakt van een klacht, ziet de klager dat de leidinggevende al snel een advocaat krijgt toegewezen. De medewerker staat meteen met 2-0 achter en is afhankelijk van vakbond of rechtsbijstandverzekering.”

De or kan een belangrijke rol spelen bij het aanpakken van klachten over sociale onveiligheid, benadrukt FNV-bestuurder Magda Korolczuk: “Een werkgever moet volgens de Arbowet zorgen voor een veilige werkomgeving. De or moet hem daarop aanspreken. En de or van I&W doet dat ook actief, maar krijgt ook vaak te horen dat men geduld moet hebben. Als er al maatregelen worden toegezegd, blijft het daarop hangen, en gebeurt er in de praktijk weinig tot niets.“

Aanbevelingen or genegeerd

Or-voorzitter Stammis bij ILT beaamt: “In rapportages over sociale veiligheid van vertrouwenspersonen, personeelsraadgever of bedrijfsmaatschappelijk werk staat duidelijk vermeld wat en waar het fout gaat. Daar maakt de or ook analyses van, zoals oorzaken van ziekteverzuim. De or vraagt de bestuurder vervolgens: Ga acteren! Doe iets! Maar ook al heeft de or veel mogelijkheden en rechten, dat wil nog niet zeggen dat er afdoende gereageerd wordt. Vaak krijg je als antwoord: we hebben meer informatie nodig, een volgend onderzoek. Nu doen we even niets met de aanbevelingen en signalen.”

Volgens Stannis is binnen zijn organisatie geen zelfreinigend orgaan dat voor bevredigende oplossingen zorgt, dat escalatie van een conflict voorkomt. “Een kleine verbetering wordt door de bestuurders meteen breed uitgemeten, maar onderliggende knelpunten blijven buiten beeld. De angel blijft zitten."

Bestuurders in de ambtelijke top zouden vaker moeten monitoren op conflictveroorzakend gedrag, vindt hij. De realiteit van nu is dat de lijnmanager bewust of onbewust een streepje voor heeft bij de bestuurder. "En als het dan escaleert, is helaas de medewerker lager in de hiërarchie, of beter gezegd het slachtoffer, de ‘Sjaak’. Reden temeer voor de medezeggenschap bij het departement om het vraagstuk sociale onveiligheid, hoe complex soms ook, onverminderd te agenderen.”

Enquête moet helder beeld geven

“Ik verwacht", besluit Korolczuk, “dat we na de uitkomsten van onze enquête moeten aansturen op een stevige risico-analyse en ingrijpende cultuurverandering bij het ministerie. We kunnen niet tolereren dat mensen op de werkvloer, van welk departement dan ook, worden vernederd en beschadigd.”

Uit de Personeelsenquête Rijksoverheid van 2023 bleek dat 29% van de rijksambtenaren met een herkomstland buiten Europa racisme ervaart op de werkplek. Vakbond FNV meldde in december 2023 een ‘giftige werksfeer’ bij afdelingen van het ministerie van VWS. 9 op de 10 slachtoffers van pesten, intimidatie en discriminatie antwoordden zich niet gesteund voelen door de organisatie.

Onveilige werkcultuur bij de overheid

Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is niet de enige overheidsinstantie waar structureel een onveilige werkcultuur heerst. Eerder dit jaar was al sprake van een angstcultuur en giftige werksfeer bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), rommelde het ook al op het Provinciehuis in Gelderland en kwamen berichten naar buiten over een onveilig werkklimaat bij de Rotterdamse politie.